Борбор Азия

Ал арада санкцияларга карабай, Еврошаркетте Кремлдин пропагандасын жайылткан маалымат каражаттарынын сайттарына тоскоолдуксуз кирсе болору ачыкка чыкты.

"Кремлдин режими медианы манипуляция куралына айландырды"

“Эркин Европа/Азаттык” радиосунун Балкан кызматынын Брюсселдеги кабарчысы Еврошаркеттин мекемелери жайгашкан имараттардан VPN жок эле RT телеканалынын программаларын ээн-эркин көрүп, Sputnik агенттигинин сайтына киргенин жазды. Алардын материалдарын англис, француз, немис, серб, испан жана араб тилдеринде көрүп, окууга болот экен.

Москва Украинага кол салгандан көп узабай, Кремлдин пропагандасын жайылткан медиага каршы санкциялар киргизилген.

“Жазалоочу чаралар берүүлөрдү тараткан кабелдик, спутник каражаттары, веб-сайттар менен тиркемелерге жайылат. Бардык лицензия, уруксат кагаздарын берүү токтогон”, - деп түшүндүрдү Европа комиссиясынын санарип маселелери боюнча өкүлү Йоханнес Барке.

Еврошаркеттин расмий адамдары жана эксперттер түшүндүргөндөй, 27 мүчө-мамлекет макулдашууну так аткаруу жагынан техникалык жана башка тоскоолдуктарга дуушар болууда.

Биримдик сөз болгон орусиялык эки каражатты “медиа уюм эмес, Кремлдин жалган айтуу куралы” деп сыпаттаган.

Албетте, Еврошаркет Орусиянын маалымат каражаттары аркылуу өз таасирин күчөтүү аракеттерин жакшы түшүнүп, ага каршы туруу чараларын көрүп келет.

“Орусия украин элине каршы мыйзамсыз согушун агрессивдүү пропаганда, маалымат согушу менен коштоп келет. Кремлдин режими мамлекет көзөмөлдөгөн медианы маалыматтык манипуляция куралына айландырды. Ушундан улам Европа Биримдиги бир катар каражаттардын, анын ичинен RT менен Sputnik'тин медиа мейкиндигинде иш жүргүзүүсүнө тыюу салган”, - деп айтты уюмдун өкүлү Питер Стано.

"Андан көрө кыргыз, түркмөн, тажик каналдарын көрөлү"

Орусиялык бир топ телеканалдарды Борбор Азияда эркин көрүүгө болот. Өткөн аптада Өзбекстанда орус телепрограммаларын азайтуу чакырыгы жаңырды.

Парламенттин вице-спикери, "Миллий тикланиш" партиясынын лидери Алишер Кадыров 26-январда орус тилин билим берүүдө, телеканалдарда жана башка тармактарда колдонууну кайра карап чыгууну сунуш кылды.

“Орусиянын расмий адамдары шовинисттердин түшүнүксүз жүрүм-турумун айтуу менен гана чектелишет. Алар ушундай кеп-сөздөргө кызыкдар деген сезим пайда болууда. Акыркы мезгилде орус тилинде жалаң шовинисттик билдирүүлөрдү гана угуп келатабыз. Мындай жагдайда мамиле куруунун практикалык жагын карашыбыз керек. Мисалы, калктын үч пайызын гана түзгөн орус тилдүү мекендештерибиз орус тилин билим берүүдө жана телеканалдарда кеңири колдонушат. Мындай оош-кыйышты оңдоо зарыл", - деп жазган депутат Телеграм-каналына.

Кадыров өздөрүнүн фракциясы жакында "казак, азери, кыргыз, түркмөн, түрк жана тажик боордоштор менен телеберүүлөрдү алмашып туруу" маселесин карай турганын кошумчалады.

Орус медиа өкүлдөрүнүн чагымчыл билдирүүлөрү

Анын алдында орусиялык тарыхчы Михаил Смолин Орусиянын НТВ телеканалында сүйлөгөндө, "1917-жылкы революцияга чейин өзбектер жок болчу" деп айткан.

"Казакстан кантип пайда болгонун карап көрсөңөр. Адегенде РСФСРдин курамындагы Казак Республикасы деп аталып келди. Башкача айтканда, эч кандай казактар жок болчу. Анан Казак ССРнини курамында Кыргыз АССРи түзүлдү. Анан алып туруп аны РСФСРден бөлүп салышты. Улуттарды калыптандырууда каалагандай чечимдерди кабыл алып келишти. Мисалы, революцияга чейин өзбектер болгон эмес. Андай этникалык аталыш дагы жок болчу. Борбор азиялык бир нече элден алып туруп өзбектерди пайда кылышты. Азерлер кимдер? Андай улут жок", - деп айткан Смолин.

Былтыр 20-декабарда орусиялык жазуучу жана саясатчы Захар Прилепин Москвадагы пресс-конференцияда “өзбекстандык 2 миллион жаран биздин өлкөдө жүргөндүктөн, Орусия Өзбекстанды аннексиялап алышы керек" деп айткан. Ал ошондо СССРдин ыдырашы тууралуу документтердин бардыгы мыйзамсыз деп таанылууга тийиш экенин, жарандары Орусияны каптап кеткендиктен, кошуна өлкөлөрдү “толугу менен кошуп алуу керектигин” билдирген.

Өзбекстандын Тышкы иштер министрлиги Орусиянын Ташкенттеги элчисин чакыртып, Прилепиндин айткандарын чагым деп сыпаттаган, андай сөздөр эки өлкөнүн мамилесине терс таасир тийгизерин эскерткен.

Орусиянын тышкы саясий мекемесинин расмий өкүлү Мария Захарова кырдаалды жымсалдоого аракеттенип, жазуучунун айткандары ал кишинин гана жеке оюн чагылдырарын билдирген.

Орусиялык медиа өкүлдөрү буга чейин да Борбор Азиянын дарегине чагымчыл билдирүлөрдү жасап келген.

Жыл башында теле алып баруучу, "Газпром-медиа" мамлекеттик медиа холдингдин башкы директору Тина Канделаки темир жол станцияларынын аттарын орусчадан казакчага өзгөрткөнү үчүн Астананы катуу сындаган.

“Мисалы "Уральск" дегенди "Орал", "Узенди" "Жаңаөзен" деп өзгөртүүнү сунуш кылышууда. Балтика боюндагы мамлекеттердин тажрыйбасынан улам бул абдан кооптуу тенденция экенин билебиз. Ал жакта да майда нерселерден башташкан. Бара-бара кеңейди: орус мектептерин жаап, советтик эстеликтерди түрттүрүп, орус тилине тыюу салышкан. Акыр-аягында пенсионерлерди ызгаарда сыртка кууп чыгышты”, - деп жазган Телеграм-каналына Канделаки.

Дагы караңыз

"Кремлдин мыйзамынан да катаал". Талаштуу ЖМК долбоору парламентке келди

Казакстанда бул сөздөр катуу нааразылыкты пайда кылды. Канделаки анда да токтоп калбастан, кийин казакстандыктарды 2022-жылкы Январь окуялары учурунда, өлкөдө башаламандык өкүм сүргөн чакта Орусия жетекчилик кылган Жамааттык Коопсуздук келишим уюму Алматыга аскерлерин жөнөткөнүн унутпоого чакырды.

Бир нече күндөн кийин Казакстандын Тышкы иштер министрлигинин расмий өкүлү Айбек Смадияров Канделакини өлкөгө киргизүүгө тыюу салынганын билдирди.

Казак коомунун активдүү бөлүгү андай чагымчыл билдирүүлөрдү өлкөнүн аймактык бүтүндүгүнө коркунуч катары баалашат.

Былтыр ноябрда Астана орусиялык телеканалдарды көрүүгө мүмкүндүк берген Sputnik24 интернет порталын жапкан. Ага чейин жайында Казакстандын Маалымат министрлигинин "экстремизмдин белгилери бар" деген чечими менен орусиялык "Царьград" сайты бөгөттөлгөн.

Украинадагы согуш башталгандан бери Казакстанда толугу менен мамлекет көзөмөлдөгөн жана Кремлдин көз карашын чагылдырган орусиялык телеканалдарды өчүрүү чакырыктары эл арасында да утур-утур айтылып келет.

Кыргызстандын аймагында “Биринчи канал” (ОРТ), “Бүткүл орусиялык мамлекеттик телерадиоберүү компаниясынын” курамына кирген “Россия 24”, "РТР", “Культура” жана Орусиянын Коргоо министрлигинин “Звезда” телеканалдары иштейт.

Мындан тышкары дүйнөнүн көп өлкөлөрүндө ишмердигине тыюу салынган Sputnik маалымат агенттигинин кыргыз редакциясы иш алып барат.

Тарыхнаамабыздагы былтыркы мыкты табылгалардын бири – Эшенаалы Арабай уулу менен калемдешип 1911-жылы окуу китеп жазган казак айдыңы Хафиз Сарсеке уулу тууралуу Асел Даниярова шардана кылган биографиялык маалымат болду. Тарыхчынын блогу.

Атын атаса, куту сүйүнөт

Совет доорунда “кыргыздарга жазма маданиятын Ленин (Илелин) гана белекке берген” деген жомок кеп таңуулангандыгын бардыгыбыз билебиз. Иш жүзүндө кыргыздар орто кылымдардын эрте мезгилинде (славяндарда жазма пайда боло электе) айтылуу битик жазмасын (илимде “орхон-энесай руна сымал алфавити” деп аталып келген жазманы) ойлоп таап, өнүктүргөн түрк тилдүү элдердин бири болушкан.

Дагы караңыз

Чыгыш таануучу сейрек адистерди даярдоо

Андан тышкары айрым кыргыз топтору тохар, согд, ханзу, сириялык несторий, чыгыш түрк (“уйгур”), тибет, монгол, ойрот ж.б. жазмаларын да билишкен. Ислам динине кирген кыргыздар Карахандар каганатынын доорунан тартып арап жазмасын да өздөштүрүшкөн.

Кыргыздар фарсы, чагатай жана тилдеринде өз чыгармаларын да жазышкан. Алардын айрым өрнөктөрү XVI кылымдан тартып сакталып калган. Кыргыздын бир катар элчилери, акындары жана тарыхчылары падышалык орточулук дооруна чейин эле өз дипломатиялык каттарын жана башка эмгектерин арап жазмасын пайдалануу менен жазышкан.

XX кылымдын башында өз элине алдыңкы көз карашты жайылткан түрк тилдүү мусулман айдыңдарынын – жадитчилеринин таасири менен кыргыздын белдүү азаматтары кыргыз тилинде арап жазмасында китептерди да басмадан чыгара башташкан. Алар тектеш түрк тилдериндеги ар кыл журналдарга ырлар жана макалалар да жарыялашкан.

Агартуу тармагындагы ошондой жадитчилик доордун даңазалуу өкүлү – Эшенаалы Арабай уулу (1882–1933) болгон.

Кыргызстандын постсоветтик эгемендик доорунда урпактар анын ысымын орусча Ишеналы Арабаев деп жазып, азыркы Кыргыз мамлекеттик университетине ыйгарышты, айкел да тургузушту, мурда тыюу салынган эмгектерин кайрадан жарыялашты.

Дагы караңыз

1933: Улуу агартуучунун татаал тагдыры

Эшенаалы атанын белгисиз кала берген калемдеши

1911-жылы башкырлардын Өфө (Уфа) шаарында Эшенаалы Арабай уулу өзүнүн казак шериги Хафиз Сарсекеев менен биргелешип “Алип бе жаки төте оку” (“Алип бээ, башкача айтканда, ыкчам окуу”) деген окуу куралын арап арибинде кыргыз жана казак тилдерине орток кылып жарыялашкан.

Эшенаалы атанын өмүр баянын мүлдө түркологдор жакшы билишет. Казакстандык тарыхчы жана башка окумуштуулар да Эшенаалы Арабай уулу жөнүндө көптөгөн эмгектеринде ар кыл маалыматтар жарыялашкан; анын 1917-жылы (болшевиктер бийликке келе элек кезде) айтылуу “Алаш Ордо” автономиясын курууга катышкандыгын да саймедирлеп жазып келишкен.

Арийне, Алматы жана Астана шаарларындагы ар кыл илимий жыйындар маалында биз сурамжылаганыбызда, казак окумуштуулардын өздөрү дагы Э.Арабай уулунун калемдеши Хафиз Сарсекеевдин ким экендигин даана айта албай коюшкан.

“Балким, ал киши кийинчерээк Казакстандын карамагынан Орусиянын карамагына өткөрүлүп салынган мурдагы Казакстандын борбор калаасы Орунбор шаарынын айланасындагы казак айдыңдарындадыр; балким, ал жарандык уруш маалында, Алаш Ордо жыгылган чактагы согуштарда, же болбосо кийинки сталиндик репрессия маалында жайран болгондур?” деген жоромолдорду да эшиткен элем.

Дагы караңыз

Жазыксыз жазаланган Базаркул Данияровдун каттары

Асел Даниярованын корунун жалпы иликтөөлөрү

Айтылуу кыргыз айдыңы жана агартуучусу, Борбордук педагогикалык техникумдун бир катар жылдар директору болгон, жазыксыз жерден ГУЛагга айдалып, сталиндик абакта өлгөн Базаркул Данияровдун (1897–1942) бир тууганы Бакирдин (ал дагы ГУЛагда өлгөн) небереси, учурда “Санжарбек Данияровдун коомдук фонду” деп аталган коомдук корду байсалдуу жетектеп жаткан Асел Даниярова айымдын өзү XXI кылымдагы өз демилгелүү изилдөөчү жаран катары бизге чоң ачылыш болду.

Асел Даниярова 1958-жылы Бишкекте (ал кезде – Фрунзе шаарында) туулган. Атасы – профессор, медицина илимдеринин доктору, Кыргызстандын эмгек сиңирген дарыгери жана эмгек сиңирген ишмери, Кыргызстандын ИАнын академиги Санжарбек Бакирович Данияров (1928–2011) эле.

Асел да ата нугун жолдоп, медик-илимпоз болуп калды. Ал 1986-жылы СССР Медицина илимдер академиясына караштуу Ревматология институтунда (азыркы Валентина Александровна Насонова атындагы Ревматология илим изилдөө институтунда) күндүзгү аспирантураны ийгиликтүү аяктап, медицина илимдеринин кандидаты даражасына ээ болгон.

Ал Орусия, Швейцария, АКШ сыяктуу өлкөлөрдө жашап жана иштеп келген.

2010-жылы ал “Санжарбек Данияровдун коомдук фондун” негиздеп, үч тилдүү интернет барагын да ачып, андан бери архив таануу жаатында зор ийгилик жараткан иликтөөлөргө багыт берип келет.

Асел Даниярова айым өзүнүн жаншериги Владимир Шварц жана кордун башка өкүлдөрү менен бирдикте 1916-жылдагы Борбордук Азиядагы улуттук бошондук көтөрүлүш, андан кийинки Улуу Үркүн жана жарандык согуш, совет доорундагы агартуу тармагындагы алгачкы реформалар тарыхы боюнча оригиналдуу маалыматтарды илим чөйрөсүнө дайын кылды.

Тарыхый инсандардын өмүр таржымакалдарын тактаган ошондой табылгалардын бири Хафиз Сарсекеевге байланыштуу болду.

Дагы караңыз

Баш сөз жазганы үчүн жазага тартылган

Хафиз Сарсекеевдин кийинки тагдырын аныктоо

Тынымсыз иликтөөлөр жүргүзүп келе жаткан “Санжарбек Данияровдун коомдук фонду” 2022–2023-жылдары казак агартуучусу Хафиз Сарсеке уулунун (Сарсекеевдин) тагдырынын соңку жылдарын аныктаган өтө кызыктуу маалыматты шардана кылды.

Оболу, 2022-жылы 21-декабрда, Асел Даниярова айым “Хафиз Сарсекеев ким болгон?” (“Кто такой Хафиз Сарсекеев?”) деген орус тилиндеги макаланы коомдук кордун интернет барагында жарыялады.

Анда калыс изилдөөчү катары А.С.Даниярова казакстандык окумуштуулардын санарип доорундагы мыкты саамалыгына өз ыраазычылыгын билдирген.

Азыркы тапта казак тарыхчылары 1928-жылы казак жазмасы латын арибине көчүрүлгөнгө чейинки доордо казак тилинде чыгып турган ар кыл басылмаларды (китеп, журнал, гезиттерди) арап жазмасынан кирил жазмасына транслитерациялап чыгышкандыгын Асел айым өзгөчө белгилейт.

Алардын арасында арап тамгасында казакча жарык көрүп турган “Казак” (1913–1918), “Сары Арка” (1917–1919), “Ак Жол” (1920–1925, Ташкен; 1925–1926, Чымкен) гезиттери, "Ай Кап” (1911–1915), “Шолпан” (1922–1923) деген сыяктуу журналдар бар.

Дагы караңыз

Жадитчилер “Казакстан” аттуу гезит чыгарышкан

Алардын арасынан "Казак" деген гезитке 1913-жылы Хафиз Сарсеке уулу чакан үч кабар жарыялаган, анын бирине “Зайсандык мугалим Хафиз Сарсекеев” (“Зайсанда мұғалім Хафиз Сәрсекеев”) деп кол койгон.

Кабарлардын биринде ал Зайсан жергесинде “Казакийе” деп аталган жадиттик мектепке 85 окуучу алынгандыгы, көчмөн казактар балдарын окутууга дилгир болуп жатышкандыгы жөнүндө кеп салат.

(Азыркы тапта Зайсан ооданы Чыгыш Казакстан облусуна карайт. Аны мурда Жайсаң деп да аташчу. Бул оодан батышта Тарбагатай, түндүгүндө Күрчим оодандары, чыгышында жана түштүгүндө Кытай Эл Республикасынын ШУАР аймагы менен чектешет. Маңырак кырка тоосунун чыгыш бөлүгү жана Саур кырка тоосунун батыш бөлүгү Зайсан ооданынын түштүк бөлүгүн, ал эми Зайсан ойдуңунун чыгыш бөлүгү – түздүк келген Жайсаң өрөөнүнүн түндүк тарабын ээлейт.)

Айтмакчы, “Санжарбек Данияровдун коомдук фонду” Хафиз Сарсекеевдин бардык кабарларынын кирилче чечмеленген жыйнагын өзүнчө топтоп, окурмандарга өз алдынча үйрөнүү үчүн сунуш кылган.

Менимче, тарыхый булакка карата ушундай мамиле өтө зарыл. Албетте, болочокто арап жазмасындагы оригиналдын да фотофаксимилесин жарыялоого мүмкүндүк ачылат деп ишенебиз.

Казак тарыхчылары жарыялашкан архивдик маалыматтарга караганда, зайсандык окутуучу Хафиз Сарсекеев 1918–1920-жж. Алаш Ордо өкмөтүнүн чыгыш бөлүмүн колдоп, бул жаатта ар кыл коомдук жыйындарда өз чечендигин көрсөткөн экен.

Кийинчерээк ал оодандагы советтик агартуу системасына да салым кошкон.

1924-жылы Х.Сарсекеев “Ак Жол” гезитинин редакциясы тарабынан бул басылмага ырааттуу каржылык колдоо көрсөткөн айдыңдардын тизмесинде алкышка ээ болгон.

Урпактардын тастыктоосу

“Санжарбек Данияровдун коомдук фондунун” барагында Хафиз Сарсекеев тууралуу жогорудагы макала чыккан соң, 2023-жылы Асел Даниярова Казакстандан өтө кызыктуу электрондук жооп кат алды.

Хафиз Сарсекеевдин небереси Шолпан Несибекова жолдогон бул катты фонддун барагы кыргызчага кантип которсо, так ошондой сунуштайбыз:

“Саламатсызбы, Асель!

Сизге кат жазган — Сарсекеев Хафиздин неберелери. 2022-жылдын 21-декабрында чоң атабыз Хафиз Сарсекеев тууралуу кыргыздын залкар агартуучусу Эшенаалы Арабаевдин 140 жылдыгына арналып жарыяланган макалаңызды интернеттен көрдүк. Биз анын кызы Жамал Хафизовна Сарсекееванын балдарыбыз, Түндүк Казакстан областындагы Петропавловск шаарынын Петухово айылындагы керей уруусунан болобуз. Чоң атам да ошол жерде төрөлгөн деп ойлойбуз.

Ал 43 жашында Каркаралы жана Зайсанда казак мектептерди ачуу үчүн балдарды чогултуп жүрүп келтеден же ичкелтеден каза болгон деп апам айтып калчу, апам ал кезде 13 жашта болчу экен, демек, 1926–1927-жылдар деп болжолдосок болот. Ошондуктан ал сталиндик репрессияларга кабылган жок. Апамдын айтымында, чоң атамдын ата-энеси колунда бар адамдар болгондуктан, аны Уфага — ошол кездеги Россиядагы белгилүү окуу жай болгон “Галия” медресесине окууга жиберүүгө мүмкүнчүлүктөрү болгон.

Хафиз Сарсекеевдин агартуучулук ишмердүүлүгү, ошондой эле “Алаш” партиясынын Чыгыш бөлүмүнө мүчө болгондугу тууралуу Сиздин макалаңыздан окуп билдик. Ал үчүн Сизге терең ыраазычылык билдиребиз.

Несипбековдор: Совет, Сәуле, Зауре, Сайлау, Шолпан, Ерсаин”.

(Булак: daniyarov.kg/2023/12/28/kto-takoy-khafiz-sarsekeev-prodolzheni/?lang=ky#comment-196640)

Ошентип, жогорудагы катта ысымы көрсөтүлгөн урпактар өздөрүнүн бабасы Хафиз Сарсеке уулу казактын керей уруусунан чыккандыгы, болжол менен 1882-жылы же 1883-жылы туулгандыгы, 1909–1912-жылдары Өфө шаарындагы “Галия” медресесинде таалим алгандыгы, болжол менен 1926–1927-жылдары, 43 жашында, агартуучулук кызматын аркалап жүрүп, ич келте оорусунун айынан мезгилсиз дүйнөдөн кайткандыгы тууралуу тастыктап беришти.

Дагы караңыз

“Талап” коому - кыргыз-казак элинин тарыхый көпүрөсү

Кыска тыянак

Демек, Эшенаалы Арабай уулу 1917-жылы “Алаш Ордо” автономиялык өкмөтүн түзүүгө, ал эми 1924-жылы – Кара Кыргыз автоном облусун түптөөгө катышып, кыргыздын советтик алгачкы алиппесин түзгөн бараандуу агартуучусу жана мамлекеттик ишмер болуп калса, ал эми анын студент чактагы казак калемдеши Хафиз Сарсеке уулу “Алаш Ордонун” чыгыш өңүрүндө жана советтик Казакстандын чыгыш аймагында элеттик агартуучу жана публицист катары өз элине ак кызмат кылып, татыктуу өмүр сүргөн.

Эгерде Хафиз Сарсеке уулу дагы эле тирүү кала берген болсо, анда 1930-жылдары “мурдагы алашчы” катары кандай тагдырга калмак, божомолдоп айтуу кыйын. Ал эми Эшенаалы Арабай уулу (Ишеналы Арабаев) сталиндик доордо, 1933-жылы жалган жалаа менен улутчул жана пантүркчүл катары камакка алынып, ошол эле жылы 7-июнда Ташкендеги абакта (сот отурумуна чейин) сырдуу шартта каза болгон.

Салыштырсак, жадитчи тарыхчы Осмонаалы Кыдык уулу Сыдыков (1875–1942) да так ошондой жазыксыз жалаага кабылып, 1931-жылы Ташкенге өлүм жазасына тартылуу үчүн айдалып бара жаткан жеринен өз сакчысын күм-жам кылып, эптеп Чыгыш Теңир-Тоого качып кеткен. Улуу-Чат таоапта ага Жаныбек казы колдоо көрсөткөн. Акыры, 1942-жылы, Осмонаалы Кыдык уулу Текесте өз өлүмү менен дүйнөдөн кайткан.

Дагы караңыз

Ишеналы жана Жусуп аталардын Орунбордогу изи

Залкар агартуучу Эшенаалы Арабай уулу 1958-жылы толугу менен акталган, бирок анын көөнөргүс эмгектери “Кайра куруулар” доорунун акыркы жылдарына чейин коммунист цензорлордун “кара кулпусу астында” кала берген.

Постсоветтик эгемендик доорунда гана аталган жадитчи агартуучулардын жана башка бабаларыбыздын ишмердиктери тарыхый калыс баага татыды.

Эми Хафиз Сарсеке уулунун жаркын элеси да эки бир тууган өлкөдө татыктуу эскерилип турушу абзел.

Редакциядан. Автордун пикирин сөзсүз эле редакциялык турум катары кабылдоого болбойт.